дома » Մաթեմատիկական խնդիրներ » ՄԱՅՔԵԼՍՈՆԸ ԵՎ ԼՈՒՅՍԻ ԱՐԱԳՈՒԹՅՈՒՆԸ

ՄԱՅՔԵԼՍՈՆԸ ԵՎ ԼՈՒՅՍԻ ԱՐԱԳՈՒԹՅՈՒՆԸ

ՄԱՅՔԵԼՍՈՆԸ
ԵՎ
ԼՈՒՅՍԻ ԱՐԱԳՈՒԹՅՈՒՆԸ

ԲԵՌՆԱՐԴ ՋԵՖՖ

ԵՐԵՎԱՆ 1968

Մաթեմատիկան Դպրոցում

Рефераты. Редкие книги.

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԽՈՀԱՆՈՑ

Бернард Джефф
Майкельсон и скорость света
(На армянском языке)
Издательство «Айастан»,
Ереван, 1968

ԱՌԱՋԱԲԱՆ

ՊԱՏԱՆԵԿՈԻԹՅՈԻՆ |

Ֆիզիկայի ցանկացած գրքում կարելի է գտնել Մայքելսոնի փորձի
նկարագրությունը : Նա ցու յց տվեց, որ Երկրի շարժումը չի ազդում լույսի
տարածման արագության վրա: Այդ փորձը դարձավ հարաբ երականության
հատուկ տեսության կարևորագու յն էքսպերիմենտալ հիմքերից մեկը:
Ֆիզիկոսը կամ ֆիզիկական օպտիկայի մասնագետը Մայքելսոնի անվանը
հաճախ է հանդիպում: Մինչև, այժմ կիրառվում են նրա ստեզծած և նրա
անունը կրող սարքերը. Մայքելսոնի ինտերֆերոմետր ը, աստղային ինտեր-
ֆերոմետրը, էշելոնը: Սակայն այդ հիանալի փորձարար-ֆիզիկոսի գիտական
կենսագրությունը համեմատաբար քիչ է հայտնի : Մինչդեռ գիտության պատմության
մեջ հետաքրքիր և ուսանելի է ոչ միայն գիտական գաղափարների
զարգացման պատմությունը, այլն գիտության նշանավոր կերտողների
կյանքը:
Ալբերտ Մայքելսոնի գիտական գործունեությունը բնորոշ է իր արտասովոր
նպատակասլացությամբ : Բոլորովին էլ պատահական չէ, որ հենց Մայ-
քեպոնին հաջողվեց դժվար և նուրբ փորձերով հասնել այդպիսի մեծ
նվաճումներ ի: Սայքելսոնը միշտ իր առաջ դնում էր ամենադժվար խըն-
դիրները, վիթխարի համարձակությամբ կիրառում էր այն ժամանակվսւ
համար մեծ մասշտաբների փորձեր ե հասնում արդյունքների զարմանալի
ճշտության: Անհրաժեշտ էր ունենսզ Մայքելսոնի համարձակությունը ե
3

փորձարարական արվեստը, որպեսզի 1882 թվականին դրվեր «Մայքել —
սոնի վւորձը» իր առաջին վար իանտով : Իրոք, սպասվող էֆեկտը փաստորեն
չէր գերազանցում չափումների պատահական սխալները: Արդեն ալդ
իսկ առաջին փորձից Մալքելսոնը ճիշտ հետևություն արեց «եթերայի ն
քամու » բացակայության մասին: Իրեն հատուկ համառությամբ Մայքել-
սոնը չէր թողնում այդ հարցը, մինչև որ 1887 թվականին Մորլիի հետ
միասին կատարած ն շանավոր փորձը ցույց տվեց զգալիորեն ավելի
ճշգրիտ և հուսալի արդյունքներ : Նույնպի ս ի զարմանալի համառությամբ
Մայքելսո նը իր ամբողջ կյանքի ընթացքում վերադառնում էր լույսի արագության
մեծության չափումներին, երկար տարիների ընթացքում կւստարե-
րսգործում էր իր սարքերը և ճշտում արդյունքները : Մայքելսոնի ժամանակ
ստացվող արդյունքն եր ի ճշտությամբ ոչ ոք չէր կարող համեմատվել նրս.
հետ: Ուշագրավ է, որ լույսի արագության նրա ստացած արժ եքը ճշտվեց
միայն 15— 2 0 տարի առաջ, երբ չաւիման համար սկզբունքորեն նոր տեխնիկական հնարավ որություն ներ առաջացան :
Սովետական ընթերցողի ու շադրությանը առաջարկվ ող ամերիկացի
մասսայականաց նո ղ Բ. Զեֆֆի գիրքը Մայքելսոնի կենսագրության
մանրամասն U վառ շարադ րան ք ն է: Մայքելսոնի կ յան ք ի Նկարագրու թյունից,
հեղինակի բ երած մանրամասն տեղ եկո ւթյո ւն ներ ից, առանձին
միջադեպերից ու փաստերից ստեղծվո ւմ է գիտնականի ցայտո ւն և ի ն ք նատիպ
կերւզարը: Մայքե լսո նի գ իտական գոր ծուն եո ւթյո ւնը անցյալ դա-
րի վերջի և մեր դարի սկզբի ամերիկյան պայման ն երում ոչ միշտ էր
հեշտ, իզուր չէ հեղինակը այդ քան հաճախ հիշատակում միջո ցն երը և դոլարները:
Իհարկե, ճիշտ չէ, ինչպես այդ անում է Բ. Ջ ե ֆ ֆ ը , Մայքելսոնի
աշխատան քի դ ժ վար ին պայման ն երը բացատր ել նրանով, որ այն ժամանակ,
հակառակ ն երկայի, «մաք ո ւր » գիտությամբ զ բաղվելը Ա Մ Ն ֊ո ւ մ չէր
խրախուսվում: Այժմ էլ Ա Մ Ն ֊ո ւ մ գիտւսկան ուսումնասիրությունները խրախուսվում
են միայն այն պատճառով, որ ամերիկյան բի զն ե սմ ե ն ն եր ը հաս կացել
են, որ իսկական գիտության զարգաց ում ը ե ր բ ե ք անպտո ւղ չի լինում
և միշտ ի վերջո « օ գ ո ւտ » է բերում տեխնի կական նոր կիրառումների
ձևով:
Փո ք ր -ի ն չ ավելի ք ի չ է հաջողվել հեղ ինակի ն ցու յց տալ Մայքելսոնի
փորձի ն շանակությունը այն փորձերի և տես ությունների շրջանակում,
որոնք նախւսպատրւսստեյ են է յն շտե յն ի հարաբ երականո ւթյան հատուկ

4

տեսության ստեղծումը: Ի միջի այլոց, այդ հար ցերի հանրամատչելի շարադրանք
ը չափազան ց դժվար ե: Միաժամանակ ն երկայումս հազի վ թե
իմաստ ունի հանրամատչելի զ ր ք ո ւ յկ ո ւմ ամ ե նայն մանրամասնությամբ
վերլուծել այն դ ժ վար ությո ւն ն եր ն ու հակասությունները, որ ոն ց բախվե լ
է ֆ ի զ ի կան հարաբերականո ւթյան տեսության ստեղծումից առաջ : Մայ
քելսոնի փորձը, պետք է ընդգծել , ընդմիշտ կմնա գիտո ւթյան պատմու թյան
մեջ իբրև հիանալի նվաճում ամենից առաջ այն պատճառով, որ
դարձավ այն ս կ զ բ ո ւն ք ն ե ր ի է քսպերիմե նտալ հիմքը, որոնց վրա կառուց ված
է է յն շտե յն ի հարաբ երականո ւթյան հատուկ տեսությունը: Պ ետ ք է
նկաւոի ունենալ , որ ներկայումս հարաբ երականո ւթյան տեսությունը ֆ ի զիկայի
ար դե ն սովորական զ ի նան ո ց ն է, կ ե նցաղ ը : Այդ տեսությունը այժմ
արդեն հաստատվո ւմ է ամ ե նօր յա փորձերով’ տար րական արագաշարժ
մասնիկների, օ ր ի նակ ‘ էլեկտրոնների, պրոտոնների, մե զոն ն եր ի և այլ
մասնիկների հետ կատարվող փորձերով: Սակայն դա առան ձին հարց է,
Ի Մայքե լսո նի կ ե նսագրո ւթյան հեղինակը, ըստ երևու յթին, ճիշտ է վարվում
կան գ չառն ե լով դրա վրա: Իսկ ի ն չ վերաբ եր ո ւմ է «ա ն շա ր ժ » կամ
«տար վ ո ղ եթերի » օ գտի ն արվող դիտող ություն ն երին , ին չպես նաև նրա
մեխանի կական մոդելները ստեղծելու տար բեր փորձերին, ապա դ րան ք ,
« ջ ե ր մած ն ի » տեսության նման, արդե ն պատկանո ւմ են պատմությանը :
Մայքելսոնի ժամանակն երի ց հետո ֆ ի զ ի կան հսկայական առաջ ընթաց
քայ լ Է արել: Գտն վ ե լ են տեխնի կական բոլորովին նոր միջոցներ
բար դագ ո ւ յն ֆ ի զ ի կական Էքսպերիմենտների ան ց կացման համար: Հա տ կապես
արագ է զար գան ո ւմ գիտությունը մեր երկրռւմ, որն իր գ իտնականն
երի ն մե ծ հնարավ որո ւթյուն ներ է ընձեռում: Բայց և մեր ժամանակ
գիտական խոշոր ար դ յո ւն ք ն ե ր ստանալու համար անհրաժ եշտ ե ն ո չ միայն’
տեխնի կական միջո ցներ, այլև մե ծ համառութուն ու համարձակություն,
գիտության հանդեպ ո ւնե ցած ան շահախնդ իր նվիրվածո ւթյո ւն , հսկայական
դժվար ությո ւն ն եր հաղթահարելու պատրաստականություն : Այդ պատճառով
Մայքելսո նի գ իտական ուդու պատմությունը հ ետաքր ք ի ր և ուսանելի
է հատկապես սովորող երիտասարդությ ւսն համար, որը պատրաստվում
է իրեն գ իտությանը նվիրել կամ առաջին քայ լեր ն է անում: Ն րա
համար էլ առաջին հերթին նախատես վ ո ւմ է այս գ ր ք ո ւ յկ ը :
Մ. Դ. ԳԱԼԱՆԻՆ

Խուսափեցեք հրաժարվել ձեր մեջ ծնված դատողությունից
այն պատճառով միայն, որ դա ծեղ շփոթեցնում
ե իր նորուլպամբ: Դրա փոխարեն ջանադրաբար ծանրութեթև
արեք և կշռադատեցեք: Եթե պարղվի, որ ճշմարիտ
է, ընդունեցեք: Եթե սխալ է, վճռականորեն հրաժարվեցեք:
կ Ո Ի Կ Ր Ե Ց Ի Ո Ս (96 — 55 թթ. մ. թ. ա. )
X
Թեթ ևաթև աղավնին, սրընթաց ճեղքելով օդը և դիմադրություն
դգալով, ենթադրում է, թե դատարկ տարւս-
ծությսւն մեջ ավելի հեշտ կլիներ թռչել :
Ի Մ Ա Ն Ո Ւ Ի Լ Կ Ա Ն Տ ( 1 7 2 4 — 1 8 0 4 )

ԾՈՎԱՅԻՆ ՍՊԱՆ ՉԱՓԵՑ ԼՈԻՅՍԻ ԱՐԱԳՈԻԹՅՈԻՆԸ

1 8 7 9 թ վա կա ն ի գա ր նա ն ը ((Ն յ ո ւ ֊Յ ո ր ք թա ր ք и)) թ ե ր թ ը Հ ա ֊
ղ ո ր դ ո ւմ էլս ( (Ա մ ե ր ի կա յի դ իտ ա կա ն հ ո ր ի զ ո ն ո ւ մ հա յտ ն վ ե ց
մ ի ն որ պ ա յ ծա ռ ա ստ ղ ։ Ծ ո վա յի ն ծա ռա յո ւ թ յա ն կ րտս ե ր լ ե յ ֊
տ ե նա նտ , Ան ա պո լի и ի Ծ ո վա յի ն ա կա դ ե մ ի ա յ ի շրշան ա վա ր տ
Ալբ ե րտ Ա. Մ ա յք ե լ ս ո ն ր , որը դ ե ռ ք ս ա ն յո թ տ ա ր ե կա ն էլ
չ կ ա , ն շան ա կա լի ց հ ա շ ո ղ ո ւթ յա ն հա սա վ օ ս լտ ի կա յի ա ս պ ա ֊
ր ե զ ո ւ մ . նա չա փ ե ց լո ւ յս ի ա րա գ ո ւթ յո ւ ն ը ) ) ։ ((9փ տ ո ւթ յո ւ ն ը ճ ժ ո ֊
ղով րդ ին) ) վ ե ր նա գ ր ո վ խ մ բա գ րա կա ն հ ո դ վա ծ ո ւ մ ((Ղ ե յ լ ի
տր ի րյո ւն ) ) թ ե ր թ ը գ ր ո ւմ է ր , ((Հ ե ռա վ ո ր Ն ևա դա յի Վ ի ր ջ ի ն իա ֊
Սի տի հա ն քա փ ո ր ն ե ր ի քա ղա ք ի տ ե ղա կան թ ե ր թ ր հ պա ր տ ո ւ ֊
թ յա մ բ հա ղ ո ր դ ո ւմ է , ((Մեր քա ղա ք ո ւ մ ա ր ղ ուղա ր դի խ ա ն ո ւ թ ֊
պան Ս ե մ յո ւ ե լ Մ ա յ ք ե լս ոն ի ո ր դ ի ն , կ րտ ս ե ր լ ե յտ ե նա նտ Ա լ ֊
բ ե րտ Ա* Մ ա յք ե լ ս ո ն ր , գի տ ա կան հ իա նա լի ն վա ճ ո ւ մ ո վ գ րա վ ե ց
ողշ ե ր կ ր ի ո ւ շա դ ր ո ւթ յո ւ ն ը * նա չտ փ ե ց լ ո ւ յս ի ա րա գ ո ւթ յո ւ ն ը ) ) ։
Լու յսի ա ր ա գ ո ւթ յա ն մա ս ի ն մտ ա ծ ո ւ մ և վ ի ճա բա ն ո ւմ էին

7

դեռն.ս հին ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ի ց , սա կա յն Մ ա յք ե լ ս ո ն ի ց ա ռաշ
մ ի ա յ ն ե ր ե ք գ իտ նա կա ն ն ե ր ի ի բո լո ր ն էլ ֆ րա ն ս իա ց ի ն ե ր է ի ն )
հա շ ո ղ վ ե ց չա փ ե լ ա յն ե ր կ րա յի ն մ ի շո ց ն ե րի օ գ ն ո ւ թ յա մ բ ։ Ղ ա
շատ հ ին և շա տ բա ր դ պ ր ո բ լ ե մ է ր ։ Մ ա յք ե լ ս ո ն ի ց ա ռաշ ա մ ե ֊
ր ի կ յա ն մ ա յր ցա մ ա ք ո ւ մ ոչ մ ե կ ը ն ո ւ յն ի ս կ չէ ր էլ վար ձ ե լ կ ա ֊
տ ար ե լ ա յ գ բ ար գ էք и պ ե րի մ ե ն տ ը ։
Սակա յն նա խ ո ր դ հա ր յո ւ րա մ յա կ ն ե ր ի ը ն թ ա ց ք ո ւ մ վ1 ի էի՜
լա փ ա ն ե ր ը և գ իտ նա կա ն ն ե ր ը լ ո ւ յս ի հա տ կ ո ւթ յո ւ ն ն ե ր ի մ ա ֊
սի ն կ ո ւտա կ ե լ էի ն տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւ ն ն ե ր ի բա վա կա ն հար ո ւստ
պ ա շա ր ։ Մեր թ վ ա ր կ ո ւթ յո ւ ն ի ց ե ր ե ք հ ա ր յո ւր տար ի առաջ ,
ա յն օ ր ե ր ի ն , ե ր բ Է վ կ լի դ ե ս ր ս տ ե ղ ծ ե ց ի ր ե ր կ րա չա փ ո ւթ յո ւ ն ը ,
հ ո ւնա կա ն մա թ ե մ ա տ ի կ ո ս ն ե ր ը ար դ ե ն ք ի չ բա ն չ գ իտ ե ի ն լ ո ւ յ սի
մ ա ս ի ն ։ Հ ա յտ ն ի էր , որ լ ո ւ յս ր տ ա րա ծ վ ո ւ մ է ո ւ ղ ղա գ ի ծ , և
հարի} հա յե լո ւ ց ա ն դ րա դա ռ նա լո ւ դ եպ ք ո ւ մ ճառ ւս դայթ ի ա ն կ ֊
մա ն ա ն կ յո ւ ն ր հա վա սա ր է ն րա ան դ րա դա ր ձ մ ան ա ն կ յա ն ը ։
Հ ի ն գ իտ նա կա ն ն ե ր ը լաւէ գ իտ ե ի ն նաև լ ո ւ յս ի բ ե կ մ ա ն ե ր և ո ւ յ ֊
թ ը ։ Ղրա ի մա ստ ն ա յն է , որ լո ւ յս ր մ է։ մ ի շա վա յր ի դ մ յո ւ ս ր
ա ն ց ն ե լի ս ի օ ր ի նա կ ճ օ դ ի ց մ ի ա յ լ խ տ ո ւթ յա ն մ ի շա վա յ ր Հ շո ւ ր ը )
բ ե կ վ ո ւ մ է ։
Մ ա թ ե մա տ ի կ ո ս և ա ստ ղա գ ետ Սլավ դ ի ո ս Պ տ ղ ո մ ե ո ս Ա լ ե ք ֊
սա ն դ ր իա ց ի ն կա զ մ ե ց չա փ վա ծ ա ն կ մա ն և բ ե կ մ ա ն ա ն կ յ ո ւ ն ֊
ն ե ր ի ա ղ յո ւ սա կ ն ե ր ը , ր ա յ ց լ ո ւ յս ի բ ե կ մ ա ն օ ր ե ն ք ը հ ա յտ ն ա ֊
գ ո ր ծ վ ե ց մ ի ա յն 1 6 2 1 թ վա կա ն ի ն , հ ո լա ն դա ց ի ւ մա թ ե մա տ ի կ ո ս ,
է ե յդ ե ն ի բ նա կ ի չ Վ ի լ ե բ ր ո ր դ Սն ե լի ո ւս ի կ ո ղ մ ի ց ։ նա գտ ա վ ,
որ ան կ մ ան և բ ե կ մ ա ն ա ն կ յո ւ ն ն ե ր ի սէւնուսների հ ա ր ա բ ե ր ո ւ ֊
թ յո ւ ն ր հա ստ ա տ ո ւ ն է տ ա ր բ ե ր խ տ ո ւթ յո ւն ո ւ ն ե ց ո ղ ց ա ն կ ա ֊
ց ա ծ ե ր կ ո ւ մ ի շա վա յ բ ե ր ի հա մ ա ր ։
Շա տ հին վւ ի լի и ո վւան ե ր , ա յ գ թ վ ո ւ մ ն ա և մ ե ծ Ա ր ի ս տ ո տ ե ֊

8

լը և հ ռ ո մ եա կա ն պ ետ ա կա ն գո ր ծ ի չ Լուց իո и Ս ե ն ե կա ն , մ տ ա ծ
ո ւմ էի ն ծ իա ծա ն ի ա ռա ջա ց մա ն սլա տճա ռն ե ր ի մա ս ի ն ։ Ա ր ի ս տ
ոտ ե լը գտ ն ո ւ մ էր , որ գ ուն ա լի ն գա մ մ ա ն հ ա յտ ն վ ո ւ մ է ջրի
կա թ ի լն ե ր ի ց ‘ լ ո ւ յս ի ա ն գ րա դա ր ձ մա ն հ ետ ևա ն ք ո վ ։ Մո տ ա ֊
վ ո րա պե ս ն ո ւ յն կա ր ծ ի ք ի ն էր և Ս են ե կ ա ն , են թա դր ե լո վ , որ
խ ո նա վ ո ւ թ յա ն մա ս ն ի կ ն ե ր ի ց բա ղ կ ա ցա ծ ա մպ ե ր ը յո ւ ր ա տ ե սակ
հ ա յ ե լի ն ե ր ե ն ։ Ա յսպ ե ս թ ե ա յնպ ե ս , մա ր գ ն ի ր ա մ բ ո ղ ջ
պ ա տ մ ո ւթ յա ն ը ն թ ա ց ք ո ւ մ հ ետ ա ք ր ք ր վ ո ւ մ էր լ ո ւ յս ի բ ն ո ւ թ
յա մ բ ։ Ա յ գ են վ կա յո ւ մ մ ե զ հա սա ծ ա ռա սպ ե լն ե ր ը , լ ե գ ե ն դ ֊
ն ե ր ը , փ ի լի и ո փ ա յա կան վ ե ճ ե ր ը և դի տ ակա ն դ իտ ա ր կ ո ւ մ ն ե ր ը ։
Ի ն չպե ս հին գ իտ նա կա ն ն ե ր ի մ ե ծ մա ս ը ( բա ց ի է մ պ ե դ ո կ —
լ ե ս ի ց ) , Ա ր ի ստ ոտ ե լը ն ո ւ յնպ ե ս գտ ն ո ւ մ էր, որ լ ո ւ յս ի ա րա գ
ո ւթ յո ւ ն ը ա ն սա հ մա ն ո ր ե ն մ ե ծ է ։ Զա ր մա նա լի կ լի ն ե ր , եթե
նա մտ ա ծ ե ր ա յ լ կ ե րպ ։ Չ է ՞ որ ա յդպ ի ս ի վ ի թ խ ա ր ի ա րա գ ո ւ թ
յո ւ ն ը հ նա րա վ ո ր չէ ր չա փ ե լ ա յն ժա մա նա կ դ ո յո ւթ յո ւ ն ո ւ ն ե ց
ո ղ մ ե թ ո դ ն ե ր ի ց կա մ սա ր ք ե ր ի ց ո ր և է մ ե կ ո վ ։ 9 ա յ ց հ ետ ա գա
յո ւ մ էլ գ իտ նա կա ն ն ե ր ը շա ր ո ւ նա կ ե ց ի ն մտ ա ծ ե լ և վ ի ճ ե լ
ա յդ խ ն դ ր ի շո ւր ջ ը ։ Մ ոտ ա վ ո րա պ ե ս 9 0 0 տար ի ս րա ն ի ց առաջ
ա րա բ գ իտ նա կա ն Ա վ ի ց ե ն նա ն ե ն թա դ ր ո ւթ յո ւ ն ա ր ե ց , որ թ ե և
լո ւ յս ի ա րա գ ո ւթ յո ւ ն ը շատ մ ե ծ է , բ ա յ ց ա յն պ ետ ք է լի ն ի
վ ե ր ջա վ ո ր մ ե ծո ւթ յո ւն ։ ն ո ւ յն կարծ]իքին էր և նրա ժա մ ան ա ֊
կա կի ց ն ե րի ց մ ե կ ը ‘ արա բ ֆ ի զ ի կ ո ս Ա լհա ղ ե ն ը , որը առաջ ի ն ը
բա ցա տ ր ե ց աղ ջամ ո ւղ ջ ի է ո ւթ յո ւ ն ը ։ Ոչ մ ե կ ը , ոչ էլ մ յո ւ ս ը ,
հ ա и կան ա լի է , հ նա րա վ ո ր ո ւթ յո ւ ն չո ւն ե ի ն ի ր ե ն ց կա ր ծ ի ք ն ե ր ը
հա ստ ա տ ե լ փ ո րծ ո վ ։

9

Գալիլեի փորձը

^ ձԴ ս{ՒսՒ վ ի ճա բա ն ո ւթ յո ւ ն ն երը կար ո ղ էի ն ա ն վ ե ր ջ շա ր
ո ւ նա կ վ ե լ ։ Հա ր ղ ր լուծելու , հա մա ր պ ետ ք էր պ ա ր զ , ա ն ժ ը խ ֊
տ ե լի փ ո ր ձ ։ Առա ջի ն ն ա յղ ճա նա պ ա ր հ ի ն կա ն գ ն ե ց զա ր մ ան ա ֊
լի ո ր ե ն բա զ մ ա կ ո ղ մ ա ն ի հան ճ ւս ր ճ իտ ա լա ց ի Ֆալի լե ո 9 ՝ալի լե —
յ ր ։ Սա ա ռա ջա ր կ ե ց , որ ե ր կ ո ւ մա ր գ կա ն գ ն ե ն ի րա ր ի ց մի
քա և ի կ ի լո մ ետ ր հ ե ռա վ ո ր ո ւթ յա ն վ րա գտ ն վ ո ղ բ լո ւր ն ե ր ի գա գա
թ ն ե ր ի ն Լ ա զ գա ն շան տա ն կա փ ա ր ի չ ն ե ր ո ւ ն ե ց ո ղ լա պ տե
ր ն ե ր ի օ գ ն ո ւ թ յա մ բ ։ Ֆ լո ր ե ն ց իա յ ի ա կա դե մ ի ա յ,ի գ ի տ ն ա կա
ն ն ե ր ի կ ո ղ մ ի ց հ ետ ա գա յո ւ մ ի րա կա նա ց վա ծ ա յ գ մ իտ ք ը
նա հ ա յտ ն ե ց ի ը ( (Զ ր ո ւ յց ն ե ր և մա թ ե մ ա տ ի կա կա ն ա պ ա ց ո ւ յ ց ներ
գի տ ո ւթ յա ն ե ր կ ո ւ ն ո ր ճ յո ւղ ե ր ի մ ա ս ի ն , մ ե խ ա ն ի կա յի
և տ ե ղա կա ն շա ր ժ մա ն վ ե րա բ ե ր յա ր ) ա շխ ա տ ո ւթ յո ւ ն ո ւ մ ( լո ւ յս
է տ ե ս ե լ 1 6 3 8 թ վա կա ն ի ն Լե յղ ե ն ո ւ մ ) ։
Գա լի լե լի մ ոտ զ ր ո ւ ց ո ւ մ են ե ր ե ք հ ոգ ի՛ Ա ռա ջ ի ն ր ճ Սադ ր ե —
գ ո ն , հա ր ց ն ո ւ մ է+ ( ( 9ա յց ի ՞ ն չ տիպի ևլ ի ՞ ն չ ա и տ ի ճա ն ի ա րա գ
ո ւթ յո ւ ն պ ետ ք է ո ւն ե նա ա յ գ շա ր ժ ո ւ մ ը ։ Պ ե ՞տ ք է մ ե ն ք հա մա
ր ե ն ք ա յն ա կ ն թ ա ր թ ա յի ն , թ ե մ յո ւ ս բ ո լ ո ր շա ր ժ ո ւմ ն ե ր ի
պե ս ժա մա նա կ ի մ ե ջ կա տ ա ր վ ո ղ ) ) ։ Խ ա վա րա մ ո լ Ս ի մ պլի չի ոն
ան մ ի ջա պե и պ ա տ ա սխ ա ն ո ւ մ է . ( (Ա մ ե ն օ ր յա փո ր ձ ը ց ո ւ յց
է տ ա լ ի ս , ոը կ րա կ ո ց ի բ ո ց ի լո ւ յս ն ա ռա ն ց ժ ա մ ան ա կի կ ո ր ը ս —
տի դ ր ո շ մ վ ո ւ մ է մ ե ր աչքի մ ե ջ հ ա կա ռակ ձա յ ն ի ն , որը հա ս ն
ո ւմ է ակա ն ջ ի ն բա վա կա ն ժա մա նա կ ա ն ց ն ե լո ւ ց հ ետո ) ) ։
Ս ա գ ր ե դոն մ ի ա ն գա մ ա յ ն հ ի մ ն ա վո ր ա ռա բ կ ո ւ մ է , « Ա յդ հա ն րա
հա յտ փ ո ր ձ ի ց ես չ ե մ կար ո ղ ոչ մ ի ա յ լ ե զ րա կա ց ո ւթ յո ւ ն
ա ն ե լ , քա ն ա յ ն , որ ձա յն ը հա ս ն ո ւ մ է մ ե ր լս ո ղ ո ւթ յա ն ը ա վ ե լի
մ ե ծ Ժ ա մա նա կա մ ի ջ ո ց ի ց Հ ետ ո , քա ն լ ո ւ յս ը ))։
Ա յստ ե ղ մ ի ջա մտ ո ւ մ է Ս ա լվ իա տ ի ն (Գ ա լ ի լ ե յի կար ծ ի ք ը

10

ա րտ ա հա յտ ո ղ ը ) * «Ա յդ և ն մա ն ա յ լ ո ւ ս ո ւմ նա ս ի ր ո ւթ յո ւ ն ն ե ր ի
փո ք ր ա պա ց ո ւ ց ե լի ո ւթ յո ւ ն ը ստ իպ ե ց ի ն ձ մտ ա ծ ե լ մ ի ո րևէ
ե ղան ա կի մա ս ի ն , որը թ ո ւ յ լ կտար ա ն սխ ա լ հա մ ո զ վ ե լ , որ լո ւ սա
վ ո ր ո ւթ յո ւ ն ը , ա յս ի ն ք ն ‘ լո ւ յս ի տ ա րա ծ ո ւ մ ը , կա տ ա ր վ ո ւմ է
ի ր ո ք ա կ ն թ ա ր թ ո ր ե ն ։ Ի մ մ տ ա ծ ա ծ փո ր ձ ը հ ետ և յա լն է ։ Երկու
հ ոդ ի բ ռ ն ո ւ մ են մ ի — մ ի կրա1լ դ ր վա ծ լա պ տ ե ր ի կա մ ն մա ն
մ ի ա յ լ բա ն ի մ ե ջ , ո ր բ կար ե լի է բա ց ե լ և փ ա կ ե լ ձ ե ռ ք ի շա ր ժ
ո ւ մ ո վ , կ ո մպ ա ն ի ո ն ի ն ե ր կ ա յ ո ւ թ յա մ բ ։ Կա ն գ ն ե լո վ մ ի մ յա ն ց
դ ի մա ց մ ի քա ն ի կան գ ո ւն հ ե ռա վ ո ր ո ւթ յա ն վ րա , մ ա ս ն ա կ ի ց ֊
ն ե ր ր ս կ ս ո ւմ են վա ր ժ վ ե լ կ րակ ր բա ց ե լ ո ւ և փ ա կ ե լո ւ մ ե ջ ա յ ն պ
ե ս , որ ե ր բ մ ե կ ը ն կա տ ո ւ մ է մ յո ւ ս ի լ ո ւ յս ը , ի ն ք ն ա ն մ ի ջա պե
ս բա ց ո ւ մ է ի ր ե ն ը Ինձ հա ջ ո ղ վ ե լ է կա տ ա ր ե լ ա յն մ իա յն
փ ո ք ր , մ ե կ մ ղ ո ն ի ց պ ա կաս հ ե ռա վ ո ր ո ւթ յա ն վ րա , ա յ գ պ ա տ ճա
ռ ո վ ես չ ե մ հա մ ո զ վ ե լ , թ ե ի ս կա պ ե ս հա կա դ ի ր լո ւ յս ը
հա յտ ն վ ո ւ մ է հա ն կա ր ծ ա կ ի ։ Ս ա կա յն , ե թ ե ա յն հա ն կա ր ծա —
կի էլ չի հ ա յս ։ն վ ո ւ մ , ապա բ ո լո ր դ եպ ք ե ր ո ւ մ հա յտ ն վ ո ւ մ է
չա փ ա զա ն ց արագ ) ) ։
Այն ժա մա նա կ Ֆ ա լի լ ե յի տ րա մա դ ր ո ւթ յա ն տակ ե ղած
մ ի ջ ո ց ն ե ր ը , ի հա ր կ ե , թ ո ւ յ լ չ է ի ն տալի ս ա յդպ ե ս հ ե շտ լո ւ ծ
ել հա ր ց ր , և նա շատ լա վ հ ա ս կան ո ւմ էր ա յ գ ։ Վ ե ճ ե ր ը շա ր
ո ւ նա կ վ ո ւ մ է ի ն ։ Ի ռ լան գա ց ի ն շա նա վ ո ր գի տն ա կան Ռո բ ե ր տ
Ի ո յ լ ր , ՈՐԸ տ վԻ ց ք ի մ իա կա ն է լ ե մ ե նտ ի առաջ ի ն ճ ի շտ ս ա հ ֊
մ ան ո ւմ ր , գտ ն ո ւ մ էր , որ լ ո ւ յս ի ա րա գ ո ւթ յո ւ ն ը վ ե ր ջա վ ո ր է ։
Իսկ X V I I գար ի մ ե կ ուրիշ հա ն ճա ր , Ռ ո բ ե րտ Հ ո ւ կ ը , ե ն թ ա դ
ր ո ւմ էր, որ լո ւ յս ի ա րա գ ո ւթ յո ւ ն ը ա յն քա ն մ ե ծ է , որ հ նա րա
վ ո ր չէ ո ր ո շե լ ա յն փ ո ր ձն ա կան ո ր են ։ Մ յո ւ ս կ ո ղ մ ի ց , ա ս տ ֊
ղա գ ետ Ի ո հան ն Կեպլե ր ը և մա թ ե մ ա տ ի կ ո ս Ռե ն ե Ղ ե կարտ ը
բա ժա ն ո ւմ էի ն Ար ի ս տ ո տ ե / ի կա ր ծ ի ք ը ։

11

Ռյոմերը ե Յուպիտերի արբանյակը

Այդ պ ա ր ի սպ ը ա ռա ջ ի ն ա ն դա մ ճ ե ղ ք տ վ ե ց 1 6 7 6 թ վ ա կա
ն ի ն ։ Կա տ ա ր վ ե ց ա յն որոշ ի մա ստ ո վ պ ա տ ա հա բա ր ։ Տ ե ֊
սա կան պ ր ո բ լ ե մ ը , ի ն չպ ե ս հա ճա խ կ պ ա տ ա հ ե լ գ իտ ո ւթ յա ն
պա տ մ ո ւթ յա ն մ ե ջ , վ ճ ռ վ ե ց զ ո ւտ պ րա կտ ի կ խ ն դ ր ի ի ր ա գ ո ր ծ մա
ն ը ն թ ա ց ք ո ւ մ ։ Ծ ա վա լվ ո ղ ա ռ ևտ ր ի կա ր ի ք ն ե ր ը և ծ ո վ ա գ
նա ց ո ւ թ յա ն աճ ո ղ ն շա նա կ ո ւթ յո ւ ն ը ստ իպ ե ց ի ն ֆ ր ա ն ս ի ա կան
գ իտ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ա կա գ ե մ ի ա յի ն զ բա ղ վ ե լ ա շխ ա ր հա գ րա կան
քա րտ ե գ ն ե լ է ի ճ շտ ո ւ մ ո վ , որի հա մա ր , մա ս նա վ ո րա պ ե ս ,
պ ա հա ն ջ վ ո ւ մ Էր ա շխ ա ր հա գ րա կա ն ե ր կա ր ո ւթ յա ն ո ր ո շման
ա վ ե լի հ ո ւսալի ե ղան ա կ ։ Ե ր կա ր ո ւթ յո ւ ն ը ո ր ո շ վ ո ւմ Է բ ա վ ա կան
պ ա ր զ ե ղան ա կո վ ճ ե ր կ ր ա գն գ ի ե ր կ ո ւ կ ետ ե ր ո ւ մ ե ղած
ժ ա մ ան ա կի տ ա ր բ ե ր ո ւթ յա ն մ ի ջ ո ց ո վ , սա կա յն ա յն ժա մա նա կ
դ ե ռ չ գ իտ ե ի ն պ ա տ րա ստ ե լ բա վա րա ր չա փ ո վ ճ շ գ ր իտ ժ ա մ ա ց
ո ւ յ ց ն ե ր ։ Փա ր ի զ ի tf ա մա նա կ ը և ժա մ ան ակը ն ա վ ի վ րա ո ր ո շ
ե լո ւ հա մ ար գ իտ նա կա ն ն ե ր ը ա ռա ջա ր կ ե ց ի ն օ գտ ա գ ո ր ծ ե լ մի
ա յնպ ի ս ի ե ր կ նա յի ն ե ր և ո ւ յթ , որը դ իտ վ ո ւ մ Է ա մ ե ն օր , մ ի և ն
ո ւ յն ժ ա մ ի ն ։ Ա յգ ե ր և ո ւ յթ ո վ ծ ո վա գ նա ց ը կա մ ա շխ ա ր հա գ րա գ
ետ ը կ կա ր ո ղա նա ր ո ւղ ղ ե լ ի ր ժ ա մ ա ց ո ւ յ ց ը և ի մա նա լ Փա ր ի զ ի
ժ ա մ ա ն ա կ ը ։ Ծով ի կա մ ցա մ ա ք ի ց ան կա ց ա ծ կ ետ ի ց ե ր ևա ց ո ղ
ն մա ն ե ր և ո ւ յթ Է Ց ո ւպ իտ ե ր ի չո ր ս ա ր բա ն յա կ ն ե ր ի ց մ ե կ ի խ ա վա
ր ո ւ մ ը , որը հա յտ նա բ ե ր ե լ Էր Ֆ ա լի լ ե յը 1 6 0 9 թ վա կան ի ն ։
Այդ հա ր ց ո վ զ բա ղ վ ո ղ գ իտ նա կա ն ն ե ր ի ց Էր ե ր իտա սա ր դ
դա ն իա ց ի ա ստ ղա գ ետ 0 լե Ռ յո մ ե ր ը , ո րի ն չո ր ս տար ի դ րան ի ց
առաջ ֆ րա ն ս իա ց ի ա ստ ղա գ ետ Ժան Պի կար ը հ րա վ ի ր ե լ Էր
ա շխ ա տ ե լո ւ Փա ր ի զ ի ն ո ր ա ս տ ղա գ ի տ ա ր ան ո ւմ ։ Ռ յո մ ե ր ը , ի ն չ պե
ս և ա յն ժա մա նա կ վա ուրիշ ա ստ ղա գ ետ ն ե ր , գ իտ ե ր , որ

12

Յ ո ւպ իտ ե ր ի ա մ ե ն ա մ ոտ ա ր բա ն յա կ ի երկո ւ խ ա վա ր ո ւ մ ն ե ր ի
մ ի ջև ր ն կա ծ ժ ա մ ան ա կա մ ի ջո ց ր տ ա ր վա րն թ ա ր ք ո ւ մ փ ո խ ֊
վ ո ւմ է . կ ես տար ի ր ն դ մ ի ջ ո ւմ ո վ մ ի և ն ո ւ յն կ ետ ի ց տար վ ո ղ
ո ւ ս ո ւ մ նա ս ի ր ո ւթ յո ւ ն ն ե ր ը տալի ս են 1 3 2 0 վ ա յր կ յա ն ա ռ ա վ ե լա
գ ո ւ յն տ ա ր բ ե ր ո ւ թ յո ւ ն ։ Ա յգ 1 3 2 0 վ ա յր կ յա ն ը հա ն ե լո ւկ էր
ա ստ ղա գ ետ ն ե ր ի հ ա մ ա ր , և ոչ ոք չէ ր կար ողան ում , գտ ն ե լ դրա
բա վա րա ր բա ցա տ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը ։ Թ վ ո ւ մ էր, ի ն չ ֊ո ր կապ գ ո յ ո ւ ֊
թ յո ւ ն ունի ա ր բա ն յա կ ի պ տ տ մա ն պ ա ր բ ե ր ո ւթ յա ն և Յ ո ւպ ի ֊
տեր ի ն կ ա տ մ ա մ բ Ե ր If րի ո ւղ ե ծ ր ի ո ւ ն ե ցա ծ դ ի ր ք ի մ ի ջ և ։ Եվ
ահ՛ա Ռ յո մ ե ր ը , հ ի մ նա վ ո ր ստ ո ւ գ ե լո վ ա յդ բ ո լո ր դ իտ ո ւմ ն ե ր ն
ու հա շ վ ո ւ մ ն ե ր ը , մ ի ա ն գա մ ա յ ն ա ն սպ ա ս ե լի ո ր ե ն վ ճ ռ ե ց հ ա ֊
ն ե լուկրէ
Ռ յո մ ե ր ր ե ն թ ա դ ր ե ց , որ 1 3 2 0 վ ա յր կ յա ն ը ( կա մ 2 2 ր ոպ ե ն J
ա յն ժա մա նա կ ն Է, որը պ ա հա ն ջ վ ո ւ մ Է, ո րպ ե ս զ ի լո ւ յս ն ա ն ց նի
Յ ո ւպ իտ ե ր ի ն ա մ են ա մ ո տ Եր կրի ո ւղ ե ծ ր ի դ ի ր ք ի ց մ ի ն չև
ա մ ե նա հ ե ռ ո ւ դ ի ր ք ը յ ուր Երկիրը հ ա յտ ն վ ո ւ մ Է կես տար ի հ ե տ
ո ։ Այ լ խ ո ս ք ո վ , լրա ց ո ւ ց ի չ տ ա րա ծ ո ւթ յո ւ ն ը , որն ա ն ց ն ո ւ մ Է
լ ո ւ յս ը ‘ ա ն դ րա դա ռ նա լ ո վ Յ ո ւպ իտ ե ր ի ա ր բա ն յա կ ի ց , հա վ ա սար
Է Երկրի ո ւղ ե ծ ր ի տ ր ա մ ա գ ծ ի ն ( ն կ . 1 ) ։
Ռ յո մ ե ր ի ժա մա նա կ Երկրի ո ւղ ե ծ ր ի տ ր ա մ ա գ ի ծ ը հ ա վ ա սար
Էր հա մա ր վ ո ւ մ մ ոտ ա վ ո րա պ ե ս 1 8 2 ООО ООО մ ղ ո ն ի
ի2 9 2 ООО ООО կ li J ։ Բ ա ժա ն ե լո վ ա յդ հ ե ռա վ ո ր ո ւթ յո ւ ն ը 1 3 2 0
վա յր կքանի վ րա , Ռ յո մ ե ր ը ստ ա ցա վ , որ լ ո ւ յս ի ա րա գ ո ւթ յո ւ ն ը
վա յր կ յա ն ո ւ մ ժ 3 8 ООО մ ղ ո ն Է ( 2 2 2 ООО կ i X /
Առաջ ի ն հ ա յա ց ք ի ց կար ո ղ Է թ վա լ , որ ա յդպ ի ս ի սխ ա լո վ
թ վ ա յի ն ա ր դ յո ւ ն ք ստ ա նա լը ( 8 0 0 0 0 l ] i i վ ա յր կ յա ն ո ւ մ ) մ ե ծ
ծա ռա յո ւ թ յո ւ ն չ է ։ Բ ա յց մտ ա ծ ե ք , թ ե ի ն չի ա յն ո ւա մ ե նա յն ի վ
հա սա վ Ռ յո մ ե ր ը ։ Առաջին ա ն գա մ մա ր դ կ ո ւթ յա ն ա մ բ ո ղ ջ
13

3 ո ւպ իտ ե ր ի ն ա մ են ա մ ոտ ա ր բա ն յա կ ի պ տ տ մա ն պ ա ր բ ե ր ո ւթ յո ւ ն ը Հա վ ա սար
է մ ոտ ա վ ո րա պ ե ս 4 2 , 5 ժա մ ի ։ Ա յդ պ ա տ ճա ռ ո վ Յ ո լպ իտ ե ր ը պ ետք է
ծա ծ կ ե ր ա ր բա ն յա կ ը ( կա մ ա ր բա ն յա կ ը դուրս գա ր խ ա վ ա ր մա ն գ ոտ ո ւ ց )
յո ւ րա քա ն չ յո ւ ր 4 2 ք5 ժա մ ի ց Հ ետ ո ։ Ս ա կա յն կես տ ա ր վա ը ն թ ա ց ք ո ւ մ , ե ր բ
և ր էՒ ր ը Հ ե ռա ն ո ւ մ է Յ ո ւպ իտ ե ր ի ց , խ ա վա ր ո ւ մ ն ե ր ը կա նխ ա գ ո ւ շա կ վա ծ ժ ա մ ֊
կ ետն ե ր ի Հա մ ե մ ա տ ո ւ թ յա մ բ ա մ ե ն ա ն գա մ գ իտ վ ո ւ մ էի ն ավ ե լի մ ե ծ ո ւ շա-
ց ո ւ մ ո վ է Ռ յո մ ե ր ը ե կա վ ա յն ե զ ր ա կա ց ո ւ թ յա ն , որ լո ւ յս ը տ ա րա ծ վ ո ւ մ Է ոչ
թ ե ա կ ն թա ր թ ո ր ե ն , այ լ ունի վ ե ր շա վ ո ր ա րա գ ո ւ թ յո ւ ն ; Ա յդ պ ա տճա ռ ո վ
նրան ա վ ե լի շատ ժա մա նա կ Է պ ետ ք Եր կր ին Հա ս ն ե լո ւ Հա մա ր , քա ն ի որ
Եր կ ի ր ը , շա ր ժ վ ե լո վ Ար ևի շուրջը ո ւ ղ ե ծ ր ո վ , Հ ե ռա ն ո ւ մ Է Յ ո ւպ իտ ե ր ի ց ։
ւ ւ յւստմ ության ը ն թ ա ց ք ո ւ մ ա պ ա ց ո ւ ց վ ե ց , որ ա ն սա հ մա ն ո ր ե ն
արադ հա մա ր վ ո ղ շա ր ժ ո ւմ ը մա տ չ ե լի Է ի մ ա ց ո ւ թ յա ն ն ււ
չա փ մ ան ը ։

14

Ա վ ե լի ն , հ ե ն ց առաջ ի ն փ ո ր ձ ի ց Ռ յո մ ե ր ը ստ ա ցա վ քւիշՆՈ
կ ա ր գ ի մ ե ծ ո ւ թ յո ւ ն ։ Իսկ եթ ե ո ւ շա դ ր ո ւթ յո ւն դա ր ձ ն ե ն ք այն
հա ն գա մա ն ք ի վ րա , որ գ իտ նա կա ն ն ե ր ը մ ի ն չ և ա յ ժ մ զ բ ա ղ վ
ո ւմ են Երկրի ո ւղ ե ծ ր ի տ րա մա գ ծ ի և Յ ո ւպ իտ ե ր ի ա ր բա ն յա
կ ն ե ր ի խ ա վա ր մա ն ժա մ կ ետ ն ե ր ի ճ շտ մա ն հա ր ց ո վ , ապա
Ռ յո մ ե ր ի սխալը բ ո լ ո ր ո վ ի ն զա ր մա ն ք չի ա ռա ջա ց ն ի ։ Ա յ ժ մ
մ ե ն ք դ իտ ե ն ք , որ ա ր բա ն յա կ ի խ ա վ ա ր մա ն ա ռա վ ե լա գ ո ւ յն
ո ւ շա ց ո ւմ ը հա վա սա ր է ոչ թ ե 2 2 ր ոպ ե ի , ի ն չպ ե ս կա ր ծ ո ւմ
էր Ռ յո մ ե ր ը , ա յ լ մ ոտ ա վ ո րա պ ե ս 1 6 ր ոպ ե 3 6 վ ա յր կ յա ն ի , ի սկ
Երկրի ո ւղ ե ծ ր ի տ ր ա մ ա գ ի ծ ը մ ոտ ա վ ո րա պ ե ս ոչ թ ե 2 9 2 ООО ООО
կ մ է , ա յ լ 3 0 0 ООО ООО կ մ ։ Եթե ա յս ո ւղ ղ ո ւմ ն ե ր ը մտ ց ն ե ն ք
Ռ յո մ ե ր ի հաշվ ի մ ե ջ , կ ստ ա ց վ ի , որ լ ո ւ յս ի ա րա գ ո ւթ յո ւ ն ը
3 0 0 0 0 0 կ մ է վ ա յր կ յա ն ո ւ մ , ի ս կ ա յս ա ր դ յո ւ ն ք ը մ ոտ է մ ե ր
ժա մա նա կ ի գի տ նա կա ն ն ե ր ի ստ ա ցա ծ ա մ են աճիշ տ թ վ ի ն ։
Լավ հ ի պո թ ե զ ի ն ա ռաջա դ ր վ ո ղ հ ի մ ն ա կան պա հան ջ ն այն
է, որ ն րա հ ի մա ն վ րա հ նա րա վ ո ր լի ն ի ճի շտ կա նխ ա գ ո ւ շակուի}
յ ո ւնն ե ր ա ն ե լ ։ Ե լն ե լո վ ի ր հա շ վա ծ լո ւ յս ի ա րա գ ո ւ թ
յո ւ ն ի ց , Ռ յո մ ե ր ը կա ր ո ղա ցա վ մ ի քա ն ի ա մ ի ս առաջ ճիշտ
կա նխ ա գ ո ւ շա կ ե լ մ ի քա ն ի խ ա վ ա ր ո ւ մ ն ե ր ։ Օր ի նակ , 1 6 7 6
թ վա կան ի սե պ տ ե մ բ ե ր ի ն նա կա ն խ ա տ ե սա վ , որ Յ ո ւպիտ ե ր ի
ա ր բա ն յա կը ն ո յ ե մ բ ե ր ի ն կ հա յտ ն վ ի մ ոտ ա վ ո րա պ ե ս 1 0 ր ո պե
ո ւ շա ց ո ւ մ ո վ ։ Փո ք ր ի կ ա ր բա ն յա կը չ դ ա վա ճա ն ե ց Ռ յո մ ե ր ի ն
և կա նխ ա գ ո ւ շա կ վա ծ ժա մ ի ն ե ր ևա ց մ ե կ վ ա յր կ յա ն ի ճ շտ ո ւ թ
յա մ բ ։ Սա կա յն Փ ա ր ի զ ի գ իտ նա կա ն ն ե ր ի ն Ռ յո մ ե ր ի տ ե ս ո ւ թ
յա ն ա յդ հա ստ ա տ ո ւ մ ն ի ս կ չ հ ա մ ո զ ե ց ։ Բ ա յց Բսահակ Ն յո ւ տ
ո ն ը և հ ո լա ն դա ց ի մ ե ծ ա ստ ղա գ ետ ու ֆ ի զ ի կ ո ս Ք ր ի ստ իա ն
Հ յո ւ ղ ե ն ս ը հա ն դ ե ս ե կան ո րպե ս դա ն իա ց ո ւ կ ո ղ մ նա կ ի ց ն ե ր ։
ի ս կ որոշ Ժա մա նա կ ա ն ց , 1 7 2 9 թ վա կա ն ի հ ո ւ ն վա ր ի ն , ա ն ֊

15

ԴԼԻ ա О է1 ա » լ» ՛Լ ա Դ ե տ $ ե Ե’ս ք’ր ա ԴԼ Ե J Լ1 Ե’ ի ա յ լ ճանա պ արհո վ
Հա ն գ ե ց ն ո ւ յն ե զ ր ա կա ց ո ւ թ յա ն ը , ի ն չ Ռ յո մ ե ր ը ։ Ա յ լե ս կասԼլած
չ կա ր ։ Ռ յո մ ե ր ը ը ն դ մ ի շտ վ եր ջ դ ր ե ց գ իտ նա կա ն ն ե ր ի մ ոտ ը ն դ
ո ւ ն վա ծ ա յն հա մ ո զ մ ո ւ ն ք ի ն , որ լո ւ յս ը տ ա րա ծ վ ո ւ մ Է ա կ ր ն ֊
թ ա ր թ ո ր ե ն , ա ն կա խ հ ե ռա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ի ց ։
Ռ յո մ ե ր ը ա պ ա ց ո ւ ց ե ց , որ թե/ւ լո ւ յս ի արա գ ո ւթ յո ւ ն ը շատ
մ ե ծ Է, ա յն , ա յ ն ո ւա մ ե ն ա յն ի վ , վ ե ր ջա վ ո ր Է և Լլարող Է չա փ —
վ ե լ ։ Բ ա յց և ա յնպ ե ս , ա ր ժա ն ի ն մա տ ո ւ ց ե լ ո վ Ռ յո մ ե ր ի ն վա ճ մա
ն ը , որոշ գ իտ նա կա ն ն ե ր ա յնպ ե ս Էլ [ի ո վ ի ն գ ո հ ա ց ա ծ չ է ի ն ։
Լու յսի ա րա գ ո ւթ յա ն չա փ ո ւ մ ը նրա ե ղա նա կ ո վ հ ի մ ն վա ծ էր
աստղաբաշխաԼ ւան դ իտ ո ւմ ն ե ր ի վ րա Լլ ե ր կար ժա մա նա կ էր
պա հան ջ ո ւժ ։ Իսկ ն րա ն ք ցա ն կա ն ո ւ մ էի ն չա վ ւո ւմ ն ե ր ը կ ա տ ա ր
ե լ լա բ ո րա տ ո ր ի ա յո ւ մ , զո ւտ ե ր կ րա յի ն մ ի ջ ո ց ն ե ր ո վ , դուրս
չ գա լ ո վ մ ե ր մ ո լո ր ա կ ի սա հ մա ն ն ե ր ի ց , ա յնպ ե ս , որ փո ր ձ ի բ ո լո
ր սլա յ մ ա ն ն ե ր ը լի ն ե ի ն հ ս կ ո ղ ո ւթ յա ն տ ա կ ։ Չ է ՞ որ Ռ ե կա ր տի
ժա մա նա կա կ ի ց ն ու բա ր ե կա մ ը , ֆ րա ն ս իա ց ի ֆ ի զ ի կ ո ս
Մ ա ր են Ս ար ս ե ն ը ե ր ե ս ո ւ ն հ ի ն գ տար ի առաջ կա ր ո ղա ցա վ չա փե
լ ձա յն ի ա րա գ ո ւ թ յո ւ ն ը ։ Ի ն չո ՞ ւ հ նա րա վ ո ր չէ ն ո ւ յն ը կա տար
ե լ լ ո ւ յս ի հետ՜-

Առաջին չափումը երկրային միջոցներով

Սակա յն ա յդ պ ր ո բ լե մ ի վ ճ ռ մա ն հա մա ր հար կ ե ղա վ ս պա ֊
սել շուրջ ե ր կ ո ւ հ ա ր յ ո ւ ր ա մ յա կ ։ 1 8 4 9 թ վա կա ն ի ն ֆ ր ա ն ս ի ա ց
ի ֆ ի զ ի կ ո ս Ար մա ն Հ ի պո լի տ Լուի Ֆ ի ղ ո ն գտ ա վ բա վա կա ն
հ ե շտ ե ղան ա կ ։ ն կ . 2 — ո ւ մ ց ո ւ յ ց է տ ր վա ծ ն րա սար ք ի պ ա ր զ
ե ց վա ծ ս խ ե մ ա ն ։ Ֆ ի ղ ո ն լո ւ յս ի ճա ռա գա յթ ն ո ւղ ղ ո ւմ էր ա ղ ֊

16

Նկ. 2 . Յփգ ո յի սա ր ք ը :
1 7 4 տա ր ի ա յն բա ն ի ց հ ետո ե ր բ Ռ յո մ ե ր ը Յ ո ւպ իտ ե ր ի ա ր բա ն յա կ ի խ ա վ ա ր մա ն դ իտ ո ւմ ն ե ր ի ց
հաշ վ ե ց լո ւ յս ի ա րա գ ո ւթ յո ւ ն ը , Ֆ ի ղ ո ն կա ռ ո ւ ց ե ց մ ի սա ր ք ‘ ե ր կ րա յի ն պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւ մ լո ւ յս ի
ա րա գ ո ւթ յո ւ ն ը լա փ ե լո ւ հ ա մ ա ր ։ С ա տ ա մ նա վ ո ր ա ն ի վ ը լո ւ յս ի ճ ա ռա գա յթ ը բա ժա ն ո ւ մ էր բ ռ ն ը —
կ ո ւ մ ն ե ր ի ։ Ֆ ի ղ ո ն լա փ ե ց ա յն մա մ ան ա կ ը , ո րի ը ն թ ա ց ք ո ւ մ լո ւ յս ը ա ն ց ն ո ւ մ Էը С ֊ի ց մ ի ն լ և А
հա յ ե լի ն և վ ե րա դա ռ ն ո ւ մ ‘ 1 7 , 3 2 1|մ: Ա յդ մ ե թ ո դ ի թ ե ր ո ւթ յո ւ ն ն ա յն էը , որ լո ւ յս ի ա ռա վ ե լա գ
ո ւ յն պ ա յ ծա ռ ո ւ թ յա ն պահ ը ո ր ո շ վ ո ւմ էր գ իտ ո ղ ի ա լ ք ո վ ։ Ա յդպ ի ս ի ս ո ւ բ յ ե կտ ի վ դ իտ ո ւմ ն ե ր ը
բա վ ա րա ր ճ շտո ւթ յո ւ ն լ ե ն ո ւ ն ե ն ո ւ մ ։

17

բ յո ւ ր ի ց В Հա յե լո ւ վ րա , ապա ա յդ ճա ռագայ ՛թ ը ա ն դ ր ա դ ա ռ ֊
ն ո ւմ էր А Հա յե լո ւ վ րա ։ Մի Հա յե լ ի ն դ ր վա ծ էր Ս յ ո ւրեն ո ւմ’
Ֆիզոյքի Հ ո ր տ ա ն ը , մ յո ւ ս ը ‘ Մ ո ն մ ա րա ր ո ւմ , Փ ա ր ի զ ո ւ մ ։ Հ ա յ հ ֊
լի ն ե ր ի Հ ե ռա վ ո ր ո ւթ յո ւ ն ը մ ոտ ա վ ո րա պ ե ս 8 , 6 6 կմ է ր ։ А ե. В
Հա յե լ ի ն Փրի մ ի ջ և տ ե ղա վ ո ր վա ծ էր ա տ ա մ նա վ ո ր ա ն ի վ , որը
կար ե լի էր պ տ տ ե լ տ ր վա ծ ա ր ա գ ո ւ թ յա մ բ ( ստ բ ո բ ո ս կոպի
ս կ ղ բ ո ւն ք ր վ ։ Պ տ տ վ ո ղ ա ն ի վ ի ա տ ա մ ն ե ր ը ը ն դ Հա տ ո ւ մ են լ ո ւ յ ֊
սի ճա ռա գ ա յթ ը , բա ժա ն ե լո վ ա յն ի մպ ո ւ լս ն ե ր ի ։ Ա յսպ ի ս ո վ ,
ո ւղա ր կ վ ո ւմ էր կար ճ բ ռ ն կո ւմն ե ր ի շ ղ թ ա ։
Երբ ա տ ա մ ն ա վ ո ր ա ն ի վ ը ան շա ր ժ էր //. գտ ն վ ո ւ մ էր ս կ ը ղ —
բ ը նա կա ն գի ր ք ո ւ մ , դ իտո ղ ը կար ո ղ էր ա ղ բ յո ւ ր ի ց ե կ ո ղ լո ւ յս լյ
տ ե ս ն ե լ երկո ւ ա տ ա մ ն ե ր ի մ ի ջ և ե ղա ծ տ ա րա ծ ո ւթ յա ն մ ի ջ ո վ ։
Այն ո ւՀ ետԱ ա ն ի վ ը շա ր ժ մա ն մ ե ջ էր դ ր վ ո ւմ ա ն ը ն դ Հա տ
աճ ո ղ ա ր ա գ ո ւ թ յա մ բ և գալի ս էր մ ի պ ա Հ , ե ր բ լուս ա յի ն ի մ ֊
պո ւ լս ը , ա ն ց ն ե լո վ ա տ ա մ ն ե ր ի մ ի ջ և ը ն կա ծ Հա տ վա ծ ը , վ ե ր ա ֊
դա ռ ն ո ւ մ էը , ա ն դ րա դա ռ նա լո վ А Հ ա յե լ ո ւ ց և բ ռ ն վ ո ւ մ ա տ ա ֊
մ ո վ ։ Այս դ եպ ք ո ւ մ դ իտ ո ղ ը ո չի ն չ չէր տ ե ս ն ո ւ մ ։ Ա տ ա մ նա վ ո ր
ա ն ի վ ի պ տ տ մա ն Հ ետ ա գա ա րա գա ց մա ն ը ն թա ց ք ո ւմ լո ւ յս ը
ն ո ր ի ց ե ր և ո ւմ էր , գ նա լո վ պ ա յ ծա ռա ն ո ւ մ , և, վ ե ր ջա պ ե ս , Հ ա ս ֊
ն ո ւմ ա ռա վ ե լա գ ո ւ յն ի նտ ե ն ս ի վ ո ւ թ յա ն ։ Ֆ ի ղ ո յի օ գտ ա գ ո ր ծա ծ
ա տ ա մ նա վ ո ր ա ն ի վ ը ո ւնե ր 7 2 0 ա տ ա մ , ի ս կ լո ւ յս ը ա ռ ա վ ե լա ֊
գ ո ւ յն ի նտ ե ն ս ի վ ո ւ թ յա ն էր Հա ս ն ո ւ մ վ ա յր կ յա ն ո ւմ 2 5 պտ ո ւ յտ
կա տ ա ր ե լի ս ։ Այս տ վ յա լն ե ր ի Հ ի մա ն վ րա Ֆ ի ղ ո ն Հ ետ և յա լ
կ ե րպ Հա շ վ ե ց լ ո ւ յս ի ա՛ր ա գ ո ւթ յո ւ ն ր ։
Լ ո ւ յ ս ը Հ ա յ ե I ի ն ե ր ի մ ի ջ և ե ղ ա ծ տ ա ր ա ծ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ա ն ց ն ո ւ մ
և Հ ե տ է դ ա ռ ն ո ւ մ ա յ ն ժ ա մ ա ն ա կ ա մ ի ջ ո ց ո ւ մ , ե ր բ ա ն ի վ ը շու ռ
է գա լ ի ս ա տ ա մ ն ե ր ի մ ի ջ և ը ն կ ա ծ մ ի Հ ա տ վ ա ծ ի ց մ ի ն չ և մ լ ո ւ ֊

18

հը, ա յս ի ն ք ն ‘ ‘/շ5 X А/720֊ո ւ մ , որը կա զ մ ո ւ մ է 1 /1 8 0 0 (1
վա յ ր կ յա ն ։ Ա ն ցա ծ հ ե ռա վ ո ր ո ւթ յո ւ ն ը հա վա սա ր է հա յե լի ՝
ն ե ր ի մ ի շ և ե ղա ծ հ ե ռա վ ո ր ո ւթ յա ն կ ր կ նա պ ա տ ի կ ի ն , ա յս ի ն ք ն ‘
1 7 , 3 2 կ մ / Ա յստ ե ղ ի ց լո ւ յս ի ա րա դ ո ւթ յո ւն ը հա վա սա ր է
7 1 , 3 2 у / 1 8 0 0 0 , կա մ մ ոտ ա վ ո րա պ ե ս 3 1 2 ООО կ մ վա յր կ յա ն ո ւ մ ։

Ֆուկոփ կատարելագործումը

Երբ Ֆ ի ղ ո ն հ ա յտ ն ե ց ի ր չա փ մա ն ա ր դ յո ւ ն ք ը , գի տն ա կան ֊
ն ե ր ը կա ս կա ծ ե ց ի ն ա յ գ ա հ ռ ե լի թ վ ի ճշտ ո ւթ յ ան մ ե ջ , ը ստ որի
լո ւ յս ը Ար և ի ց հա ս ն ո ւ մ է Երկր ին 8 ր ոպ ե ո ւ մ և կար ո ղ է շ ը ր ֊
ցա ն ց ե լ Երկիրը վ ա յր կ յա ն ի ո ւթ ե ր ո ր դա կա ն մա ս ո ւ մ ։ Ա ն հ ա վ ա ֊
տալի էր թ վ ո ւ մ , որ մա ր գ ը կա ր ո ղա նա չա փ ե լ ն մա ն վ ի թ խ արի
ա րա գ ո ւթ յո ւ ն ր ա յդպ ի ս ի պ ր ի մ իտ ի վ գ ո ր ծ ի ք ն ե ր ո վ ։ Մի ՞թ ե
Ֆ ի զ ո յի հա յե լի ն ե ր ի մ ի շև ր ն կա ծ ութ կ ի լո մ ետ ր ի ց ա վ ե լի տ ա ֊
րածուիժյունը լո ւ յս ն ա ն ց ն ո ւ մ է վ ա յր կ յա ն ի 1 / 3 6 0 0 0 մա ս ո ւ մ ։
Ան հ նա ր ի ն է , աս ու մ էի ն շա տ ե ր ը ։ Սա կա յն Ֆ ի զ ո յի ս տ ա ֊
ց ա ծ թ ի վ ը շատ մ ոտ էր Ռ յո մ ե ր ի ա ր դ յո ւ ն ք ի ն ։ Հա ղ ի վ թ ե ա յն
ս ո վո ր ա կան հ ա մըն\կն ո ւ1մ լ ի ն ե ր ։
Տա ս ն ե ր ե ք տար ի ա ն ց , ե ր բ ս կ եպ տ ի կ ն ե ր ը դ ե ռ շա ր ո ւ նա ֊
կ ո ւմ էին կա ս կա ծ ե լ և հ ե գ նա կա ն դա տ ո ղ ո ւթ յո ւ ն ն ե ր ա ն ե լ ,
փ ա ր ի զ յա ն հ րատարակ է ի ո րդ ի Ժ ան Սեր նար Լեոն Ֆ ո ւկ ո ն ,
որը մ ի ժա մա նա կ պատրաստւ էո ւմ էր բ ժ ի շ կ դա ռ նա լ , այ լ
ե ղան ա կո վ ո ր ո շ ե ց լո ւ յս ի ա րա գ ո ւթ յո ւ ն ը ։ Նա մի քա ն ի տար ի
ա շխ ա տ ե լ էր Ֆ ի զ ո յի հ ետ և շա տ էր մտ ա ծ ե լ ն րա փո ր ձ ը կա ֊
19

tii ա րե լԼս դո ր ծ ե լու if ւսսի ն։ Ա տ ա մ նա վ ո ր Հաչե լո ւ փ ոխա ր ե ն
նա օ գտ ա գ ո ր ծ ե ց պ տ տ վ ո ղ Հ ա յ ե լ ի ։
Ֆ ո ւ կ ո ն տ ա ղա ն դա վ ո ր ո ւս ո ւմ նա ս ի ր ո ղ ի Հ ռ չա կ էր վ ա յ ե ֊
լ ո ւ մ ։ 1 8 5 5 թ վա կա ն ի ն , ճ ո ճան ա կի Հ ետ կա տ ա րա ծ ի ր փոր ձի
Հա մա ր , նա պ ա ր գ ևա տ ր վ ե ց Ա ն գ լիա կա ն Արքա յա կւսն ը ն ֊
կ ե ր ո ւթ յա ն կ ոպ լ ե յա ն մ ե դա լո վ , ա յ գ վա ր ձ ո վ նա ա պ ա ց ո ւ ց ե ց ,
որ Ե ր կ ի ր ր պ տ տ վ ո ւ մ է իր ա ռա ն ց ք ի շ ո ւր ջ ը ։ նա պ ա տ րա ստ ե լ
է ն ա և առաջի ն գ ի ր ո ս կ ո ս լր ս լրակտի կ կիր առ ն ան Հա մա ր ։
Ֆ ի զ ո յի վա ր ձ ո ւմ ա տ ա մ նա վ ո ր ա ն ի վ ի փ ոխ ա ր ի ն ո ւ մ ը պ տ ր տ ֊
վ ո գ Հա յե լ ի ո վ (ա յ ս գա ղա փ ա ր ը ա ռա ջա ր կ ե լ էր դ ե ռ և ս 1 8 4 2
թ վա կա ն ի ն Ղ ո մ ի ն ի կո Արա գ ո ն , բ ա յ ց ա յն չէ ր ի րա գ ո ր ծ վ ե լ )
Հ նա րա վ ո ր ո ւթ յո ւ ն տ վ ե ց լո ւ սա յի ն ճա ռա գա յթ ի ա ն ց ն ե լի ք
8 կ մ ֊ի ց ավ ե լի ճա նա պ ա ր Հ ը կ ր ճա տ ե լ մ ի ն չ և 2 0 մ ետ ր ։
Պտ տ վ ո ղ Հա յե լ ի ն թ ե ք ո ւ մ էր ( ն կ , 3 ) Հ ետ ա դա ր ձ ճա ռա գա յթ ը
վա ք ը ա ն կ յա ն տ ա կ , որը թ ո ւ յ լ էր տալի ս կա տ ա ր ե լ ա ն Հ ր ա ֊
ժ ե շտ չա վ ւո ւմ ն ե ր լ ո ւ յս ի ա րա գ ո ւթ յո ւ ն ը Հ ա շ վ ե լու Հա մա ր ։
Ֆ ո ւ կ ո յի ս տ ա ցա ծ ա ր դ յո ւ ն ք ը 2 9 8 ООО կ ւ ք / ւ [ ր կ էր, ա յս ի ն ք ն ‘ մ ո ֊
տ ա վ ո րա պ ե ս 1 7 ООО l | l l ֊ո վ պ ա կա ս Ֆ ի զ ո յի ստ ա ցա ծ ա ր գ յո ւն ֊
ք ի ց , (Մ ե կ ուրիշ փ ո ր ձ ո ւմ Ֆ ո ւկ ո ն ա ն դ րա դա ր ձ ն ո ղ և պ տ տ վ ո ղ
Հա յե լ ի ն ե ր ի մ ի ջ և տ ե ղ ա վ ո ր ե ց ջ ր ո վ լ ց վ ա ծ խ ո ղ ո վա կ , ո րպ ե ս զ ի
ո րոշի լ ո ւ յս ի տ ա րա ծ մա ն ա րա գ ո ւթ յո ւ ն ը ջ ր ո ւ մ ։ Պ ա ր զ վ ե ց , որ
լո ւ յս ի տ ա րա ծ մա ն ա րա գ ո ւթ յո ւ ն ը օդ ո ւմ ա վ ե լի մ ե ծ է յ ։
Տա ս ը տար ի ա ն ց Փա ր ի զ ի բա ր ձ րա գ ո ւ յն պո լի տ եխ ն ի կա ■֊
կան դպ ր ո ց ի է ք սպ ե ր ի մ ե նտ ա լ ֆ ի զ ի կ աձի պ ր ո ֆ ե ս ո ր Ալֆ ր ե գ
Կո ր ն յո ւն ն ո ր ի ց վ ե րա դա ր ձա վ ա տ ա մ նա վ ո ր ա ն ի վ ի ն , բա յ ց
ա յն ար դ ե ն ո ւնե ր 2 0 0 ա տ ա մ ։ Կո րն յո ւի ա ր դ յո ւ ն ք ը մ ոտ էր ն ա ֊
խ ո ր դ ի ն ։ նա ստ ա ցա վ 3 0 0 ООО կ ւք վ ա յր կ յա ն ո ւ մ թ ի վ ը г Ա յսպ ե ս
էր վ ի ճա կ ը 1 8 7 2 թ վա կա ն ի ն , ե ր բ Ան ա պո լի սի Ծ ո վա յի ն ա կ ա ֊
20

Օկ. 3. Ֆօւկոյի ишг Г |ք:
Որոշ կատարելագործումներից հետո Մայքելսոնր օգտագործեց այդ սարքը Լույսի արագությունը
որոշելու համար։ Այդ սարքավորման մեջ ատամնավոր անիվը (տե’ս նկ. 2 ) փոխարինված
է С պտտվող հարթ Հայելիով։ Եթե С հայելին անշարժ է կամ դանդաղ է պտտվում,
լույսը անդրադառնում է И կիսաթափանցիկ հայելու վրա հոծ գծով նշված ուղղությամբ։ Երր
հայելին արագ է պտտվում f անդրադարձած ճառագայթը տեղափոխվում է կետագծով նշված
դիրքը։ նայելով օկուլյարի մեջ, դիտողը կարող է չափել ճառագայթի շեղումը: Այդ չափումը
տալիս էը նրան Ա անկյան կրկնապատիկ մեծությունը, այսինքն հայելու ս/տտման անկյունն
այն Ժամանակամիջոցում, որի ընթացքում լույսի ճառագայթը անցնում է 0.-ից մինչև A գոգավոր
հայելին և վերադառնում Օ-ին։ Գիտենալով С հայելու պտտման արգությունը, А ~ի&
մինչև С հեռավորությունը և 0 հայելու պտտման անկյունը այդ ժամանակամիջոցում, կարելի
էր հաշվել լույսի արագությունը:

21

դ ե մ իա յ ի վ եր քի ն կուրսի ե ր իտ ա սա ր դ ո ւն կ ն դ ի ր Մ ա յք ե լս ո ն ի ն
օպ տ ի կա յի ք ն ն ո ւ թ յա ն ը ա ռա ջա ր կ ե ց ի ն պ ա տ մ ե լ լ ո ւ յս ի արա-
գ ո ւթ յո ւ ն ր լա փ ե լո ւ Ֆ ո ւ կ ո յի ա պ ա րա տ ի մ ա ս ի ն ։ Ոչ ո քի մտ ք ո վ
ա յն ժա մա նա կ չէ ր ա ն ց ն ո ւ մ , որ ֆ ի զ ի կա յի դա սա գ ր ք ե ր ո ւ մ ,
ո ր ո ն ց ո վ ս ո վ ո ր ե լո ւ են ո ւ սա ն ո ց ն ե ր ի ա պ ա գա ս ե ր ո ւ ն դ ն ե ր ր ,
Ս ա յք ե լ ս ո ն ր ա վ ե լի մ ե ծ տե ղ կգրաւէի, քա ն Ֆ ի ղ ո ն և Ֆ ո ւ կ ո ն ։

22

Математика в школе.
Библиотека учителя математики.
СЛОВАРЬ русско-английский.

,

Около

Добавить комментарий

Ваш e-mail не будет опубликован. Обязательные поля помечены *

*
*

Статистика


Яндекс.Метрика